سامانه هوشمند سوخت که مهم ترین نماد آن کارت سوخت در جیب مردم است، طرحی بود که در اوایل دهه 80 صحبت از آن شد و در سال 86 اجرا شد; پروژه ای بسیار پر سر و صدا که ویژگی های «بزرگ ترین پروژه شعر غرب آسیا» را دریافت کرد و در دنیا بی سابقه قلمداد شد.
این دقیقا همان چیزی است که زنگنه در سال 94 زمانی که کارت سوخت را برچید و به شوخی با خود گفت هیچکس در دنیا از سیستم هوشمند سوخت استفاده نکرده است و «ما باید کاری را انجام دهیم که هیچکس در دنیا انجام نمی دهد و فقط ما هستیم. “بیا برعکسش شک کنیم!”
در آن زمان شاید انتظار نداشت که کارت سوخت روزی به یک بحران ملی تبدیل شود و پای رئیس جمهور جدید به پمپ بنزین باز شود. روز سه شنبه چهارم آبان، سوخت گیری در تمامی جایگاه های کشور متوقف شد و مردم بی حرف ماندند.
جمله سازی با عبارت آبان و پترول اصلا کار سختی نیست و این همان کاری است که رسانه های اصولگرا ابتدا انجام دادند.
فارس چراغ اول را روشن کرد و در اطلاعیه ای درباره اختلال در پمپ بنزین ها نوشت: این موضوع در کنار ارائه گسترده رسانه های ضدانقلاب برای حوادث آبان 98، احتمال حملات سایبری را تقویت می کند. شباهت بین رسانه و عملیات میدانی سایر مسئولان نیز پس از شوک اولیه به تدریج همین خط را دنبال کردند و انگشت اتهام را به آن سوی مرزها نشانه رفتند و آن را به دشمن خارجی نسبت دادند.
«به نظر ما، کسانی که این حملات را طراحی می کنند، قطعاً دشمنان ما هستند. یعنی آمریکایی ها و رژیم صهیونیستی. “وقتی کسی بخواهد به دیگری بر روی لایه سخت افزاری حمله کند، باید اطلاعات لایه سیستم نهادینه شده مجموعه مورد نظر نفوذ کند” و نفوذ اطلاعاتی آمریکا و اسرائیل به “لایه سیستم نهادینه شده مجموعه مورد نظر” را آشکار می کند. ” سایر مقامات ذیربط نیز اظهارات مشابهی را مطرح کردند و بر تأثیر اطلاعات دشمن در کشور تأکید کردند. فریدون عباسی، نماینده مجلس حتی گفت که این حمله “قابل پیش بینی” بود. اما او به اقدامات پیشگیرانه اشاره نکرد.
مسعود رضایی، مدیر سامانه هوشمند شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی گفت: قبلاً سه یا چهار حمله از این دست داشتیم، شب بود و کسی متوجه نشد، متاسفانه این بار ساعت 11 ظهر بود. اما جنبه های فنی ماجرا اصلا روشن نشد و به آن اشاره نشد.
آیا این حمله علیه یک حمله «سایبری» سیستم بسته داخلی است؟ اگر مشکل در داخل سیستم است، آیا این مشکل انسانی است؟ یا به گفته مسئولان کشورهای سازنده سخت افزار این سیستم؟ آیا این یک سیستم کامل برای طراحی داخلی و افتخار دولت الکترونیک نبود؟ کدام شرکت ها و از کدام کشورها در ساخت این سیستم همکاری داشته اند؟ مشکلاتی که کاملا بی پاسخ مانده است.
بازگشت با یک تور خالی
ما از جستجو صرف نظر می کنیم و به خیابان ها می رویم تا چند پمپ بنزین را بررسی کنیم. شاید اطلاعات مستقیم کارکنان مفید بود. جستجویی که البته ناامیدکننده است. از اولین کارمند پمپ در مورد حادثه می پرسم. او می گوید که ناگهان حرفش قطع شد. چی قطع شد؟ این صفحه را می گوید که نشان می دهد چقدر بنزین دارید.
می پرسم چه کار کردی؟ می گوید آمدند کامل کردند و دو روز بعد آمدند درست کردند. از جایی که؟ بازرسی شرکت نفت می پرسم آیا نامه، اعلان دریافت کرده اید؟ پاسخ منفی است. می پرسم این اینترنت است؟ او می گوید بله، جهانی است. این به این معنی است که پمپ به اینترنت متصل است؟ باز هم همین را می گوید. به شما توضیح ندادند؟ بدون هیچ توضیحی.
تنها اطلاعات اضافی که کارمند بعدی می دهد این است که سیستم او داخلی است. می پرسم آیا با این مشکل مواجه شده اید؟ نه هرگز. بالاخره گفتند سه چهار بار دیگر در طول شب اتفاق افتاده است؟ می گوید ما او را ندیده ایم. پمپ بعدی حتی همین اطلاعات را هم نمی دهد و عملا ما را به بیرون هدایت می کند.
دوباره جلوی کامپیوتر می نشینیم، مگر اینکه چیزی گیرمان بیاید. نمایندگان پارلمان اروپا که پاسخ نمی دهند و برخی از کارشناسانی که با آنها تماس می گیریم به هیچ وجه از صحبت در مورد آن امتناع می ورزند و می گویند که داده ها کافی نیست. اما با نگاهی دقیق به تاریخچه این سیستم، نامی به چشم می خورد که به آن مغز سیستم می گویند و مدتی است که نامی از آن شنیده نمی شود.
اگرچه مصاحبه های قبلی با خبرگزاری های رسمی او را به عنوان برجسته ترین طراح یک سیستم هوشمند معرفی کرده بود، اما هنوز نامی از او برده نشده است. به سختی توانستیم با او تماس بگیریم، اما روند اداری و کمبود وقت، مصاحبه با او را در این گزارش غیرممکن کرد. از این رو بدون ذکر نام، تنها دو مصاحبه مفصلی را که از وی منتشر شده و در آن به لحظات مهم امروز و پس از این ماجرا اشاره کرده است، اظهار نظر و نقل می کنیم.
سیستم در حضور دیگران
او در اولین مصاحبه از «تفکر ایرانی» می گوید; اما او در ابتدای کار به وجود مشاور خارجی هم اشاره می کند که فقط اروپایی بودنش را می فهمیم و از این موضوع ناامید شده و اطلاعات دیگری نمی دهد.
اما توضیحات او در مورد تراشه های کارت نیز جالب است: «این تراشه ها که در نوع خود یک کامپیوتر کامل هستند، فقط توسط چند شرکت بزرگ بین المللی ساخته می شوند و خودشان این دانش را دارند، اما اکنون فقط از تولیدکنندگان تراشه می خرند. ما این کار را انجام می دهیم و همراه با نرم افزار بومی روی نقشه نصب می کنیم.
این کارت ها از نظر امنیت قابل اعتماد هستند. چرا که از نظر امنیت در پایین ترین سطح نظاره گر هستیم. وی ادامه داد: حتی زمانی که فشار زیادی بر شرکت ملی نفت برای توزیع کارت های هوشمند وجود داشت، باز هم بحث امنیت برای ما حرف اول را می زد تا جایی که برخی از مجریان می گفتند چرا این موضوع اینقدر حساس است؟
امروزه، مجریان احتمالاً دلیل این حساسیت را درک می کنند. با این حال ما خود مجری ها را نمی شناسیم. او همچنین می گوید که کارت سوخت موتور سیکلت به دلایلی در خارج از ایران تولید شده است. «با هماهنگی کارمندان وقت، نقشه های مخصوص موتورسیکلت های خارج از کشور را ساختیم و پس از انتقال به داخل، بین موتورسیکلت ها توزیع کردیم.
به همین منظور و برای گسترش کار تولید کارت، سایتی را در کشور دیگری ایجاد کرده ایم که می توانیم همزمان با تولید کارت در ایران، تولید کارت را انجام دهیم. طبق برنامه ریزی هایی که انجام دادیم بخشی از یک کارخانه کارت را به این کار اختصاص دادیم و تمام کنترل، مدیریت و امنیت این قسمت را به دست خودمان گرفتیم.
(مصاحبه کننده) پس در یک کارخانه در یک کشور خارجی دفتر راه اندازی کردید؟ درست متوجه شدم؟ لطفا بیشتر توضیح دهید؟ بله، در واقع این بخش مانند واتیکان در قلب رم ایتالیا بود! سایتی مجهز به انواع تجهیزات امنیتی مانند دوربین امنیتی آنلاین؛ بنابراین زمانی که در ایران بودم، می‌توانستم تولید را رصد کنم و البته نماینده دائمی در تولید داشتیم.»
او یک خاطره «جالب» دیگر از حضور هنرمندان خارجی دارد، مثلاً «اتفاقا خاطره جالبی (از پروژه) دارم. یک روز پس از اجرای قانون هدفمندی یارانه ها، پیمانکاران خارجی در این شرکت برای موفقیت این عملیات اقتصادی در بخش انرژی ایران شیرینی توزیع کردند. وقتی علت را جویا شدم گفتند ما تجربه ای در زمینه آزادسازی قیمت در دنیا به خصوص در حوزه سوخت دیده ایم اما تاکنون کشوری با این ابزار (سیستم هوشمند سوخت) به این خوبی ندیده ایم و بدون تنش البته معتقدم اولین عامل موفقیت این جراحی اقتصادی، همکاری مجدانه هموطنان ارجمند است.»
اما نکته مهم سهولت امنیت طراحی است. زیرا «در داخل هر جایگاه سوخت‌گیری یک سرور وجود دارد که اطلاعات مربوط به جایگاه را همگام‌سازی می‌کند. این سرور به مرکزی ساز اصلی در مرکز داده متصل می شود و این اطلاعات از طریق یک شبکه کاملا خصوصی که اصلا به اینترنت متصل نیست منتقل می شود.
در واقع انتقال اطلاعات از طریق شبکه خصوصی (اینترانت داخلی) برای این پروژه در نظر گرفته شده و تمامی مکانیزم های آن به صورت خودکار و قابل پیش بینی می باشد. اگر مرکز آفلاین باشد، هاب ها به سراغ اطلاعات می روند و در زمان مشخصی آن ها را جمع آوری می کنند.
متمركز كنندگان در هشت نقطه مختلف كشور برنامه دارند، روزانه چند بار با ايستگاه ارتباط برقرار كرده و اطلاعات را به مركز داده ارسال مي كنند.
او در مصاحبه ای دیگر درباره امنیت کامل این طرح صحبت کرد و درباره خود و سپس درباره طرح گفت: «ما به اصطلاح هکرهای کلاه سفید هستیم. ما یک هکر اخلاقی هستیم. یعنی وقتی جایی می رویم هک می کنیم و می گوییم اینجا محل نفوذ است، اما از آن سوء استفاده نمی کنیم. چون کلاه سفید به سر داشتیم. سیستم سوخت هوشمند به گونه ای طراحی شده است که سهمیه آن روی نقشه نباشد. بنابراین اساساً هیچ کس نمی تواند آن را در لایه فیزیکی هک کند.
اگرچه در ابتدا از برخی کشورهای اطراف حملاتی داشتیم، اما از داخل آنها را داشتیم. بالاخره برای برخی از کشورهای همسایه ارزش این را داشت که سیستم هوشمند سوخت کار نکند. اما به لطف خدا و دانش ایرانیان، معماری سیستم به گونه ای است که امکان نفوذ به لایه فیزیکی وجود ندارد.»
ممکن است با توضیحات خودش این مسائل بیشتر مورد بررسی فنی قرار گیرد که به نوبت دیگری موکول می شود. ذکر این فراز از مصاحبه ها تنها به دلیل کمبود شدید اطلاعات در مورد موضوع است. بگذارید کارشناسان بیشتر در این مورد و در مورد مردم بنویسند.