علیحمد آسندریگو| بدون شک، «تاریخ» به ما می گوید که در گذشته چه اتفاقی افتاده است، اما می تواند کارهای زیادی انجام دهد.
گاهی انبوه اطلاعات تاریخی می تواند عده ای را سرگیجه کند، به ویژه کسانی که درباره تاریخ می نویسند، در توصیف وقایع و تحلیل وقایع چندان «صادق» نیستند. این دو مشکل در تاریخ نگاری و تاریخ خوانی رایج است. در مورد طرح دربار برای بازگرداندن بنیانگذار سلسله پهلوی به ایران، تلاش برای پرهیز از این دو عارضه، سعی می کنم به چند نکته کوتاه اشاره کنم.
اینکه ریدر بولارد، سفیر انگلیس در تهران، خواهان اخراج رضاشاه از ایران به دلیل وجود چند آلمانی در این کشور بود، امری پنهانی نیست که بسیار “مخفی” است، اما دلیل اصلی اخراج او از ایران را شاید بتوان در جای دیگری جستجو کرد.
به نظر من فرار و مخفی شدن برخی از افسران بلندپایه عراقی و «ژرمانوفیلیان» که پس از شکست کودتای بغداد به ایران گریختند و به رضاشاه پناه بردند، شاید یکی از دلایل اصلی باشد. افسران عراقی در آکادمی نظامی برلین آموزش دیده بودند و بسیار طرفدار هیتلر و آلمان بودند و روابط نزدیکی با سفارت آلمان در بغداد داشتند.
واضح است که اگر سران کودتا که با رشید علی گیلانی نخست وزیر عراق به جای ایران به ترکیه گریختند، بهانه اصلی سفیر انگلیس برای سرنگونی و حتی تبعید رضاشاه دیگر عرب ها نبودند، حتی اگر روس ها. و انگلیس به نوعی ایران را اشغال کردند. آنها هم همین کار را کردند.
اگرچه دولت ایران در جنگ اعلام بی‌طرفی کرده است، اما اصرار رضاشاه در عدم اخراج عراقی‌ها از ایران یا امتناع از تحویل آنها به سفارت، این نگرانی را در میان سفیر و چرچیل ایجاد کرده است که فرماندهان «ژرمانوفیل» ایرانی ممکن است کودتای مشابه عراق انجام دهند. اقدام علیه رضاشاه و حتی ایجاد نظام «جمهوری»، کاری که ارتش عراق طی یک سال انجام داد.
اینکه رضاشاه سرتیپ فضل الله زاهدی را به سرپرستی پناهندگان عراقی منصوب کرده و ارتباط قضایی با آنها البته بر کسی پوشیده نیست که از چشم جاسوسان داخلی سفارت انگلیس دور است.
تیمسار زاهدی به بهانه خرید 300 اسب مجارستانی عازم بوداپست شد و در آنجا به عضویت شاخه خارجی ورماخت (ارتش آلمان) درآمد. نه بی دلیل، پس از حوادث شهریور 1330، تیمسار زاهدی به عنوان استاندار اصفهان انتخاب شد، اما در نهایت به دستور یکی از فرماندهان انگلیسی که می خواست او را «زنده» دستگیر کند، چند سال در فلسطین زندانی شد.
عملیات مخفیانه دستگیری تیمسار زاهدی در استانداری اصفهان با کمک کنسولگری انگلیس در این شهر (علیرغم اینکه او به راحتی می توانست کشته شود) نشان می دهد که فرمانده انگلیسی چقدر مشتاق است اطلاعات فرمانده ایرانی در مورد خود را تخلیه کند. همکاری با ورماخت
اسناد محرمانه ارائه شده توسط پسرش اردشیر به دانشگاه استنفورد در ایالات متحده هیچ مدرکی دال بر ارتباط پدر با ورماخت نشان نمی دهد. در آن زمان اما در رفاقت و جانبازی سردار سرتیپ فضل الله زاهدی در راه خانه تردیدی وجود نداشت.
نزدیک به دو سال از تبعید رضاشاه می گذرد و او همیشه خود را توجیه می کند و از شرایط زندگی در تبعید در حومه ژوهانسبورگ و مشتاق بازگشت به ایران رنج می برد. دربار در تماس با سفارت انگلیس سعی کرد شاه را از سراسر کشور در نزدیکی ایران (ترکیه یا افغانستان) تبعید کند تا ارتباط اعضای خانواده با وی آسان شود، اما سفیر این درخواست دربار را نپذیرفت. اخلاق
دربار به بهانه چهاردهمین دوره انتخابات مجلس شورای ملی، ناگزیر برای بازگشت رضاشاه «تفکری» قانونی طرح کرد به گونه ای که وی را در انتخابات مجلس از تهران یا یکی از شهرستان ها نامزد کرد; از آنجایی که حضور رضاشاه در زمان انتخابات ضروری نبود (چون برخی از مردان ایرانی مقیم خارج از کشور قبلاً نماینده مجلس بودند)، پس از انتخاب وی به عنوان نماینده مجلس و اعطای «مصونیت» پارلمانی، ممکن است با وجود مخالفت‌ها وارد مجلس شود. سفارت انگلیس در ایران
تنها یک مانع کوچک وجود داشت که البته می‌توانست از طریق دادگاه و شورا تا مجلس حل شود. طبق قانون انتخابات هیچ یک از اعضای خاندان سلطنتی حق انتخاب شدن به مجلس را ندارد. در آن زمان این نوع ماده قانونی به راحتی توسط مراجعین دادگاه حذف می شد.
با این حال، جاسوسان به سرعت نقشه سفیر بریتانیا و منشی ویژه او (خانم آن لمبتون تحت نظارت مشاور مطبوعاتی) را فاش کردند.
به همین دلیل در تلگراف «راز» که خواننده بولارد در 12 ژوئیه 1943 به وزارت امور مستعمرات بریتانیا در لندن نوشت و نسخه ای از آن را برای حاکم بریتانیایی آفریقای جنوبی فرستاد، هشدار داد که مناسب نیست. انتقال به شاه سابق در کشورهای نزدیک به ایران به ویژه در زمان انتخابات مجلس:
«هر اقدامی در این زمینه به شایعات دامن می زند که او [شاه سابق]اکنون او تحت حمایت ما به ایران بازمی گردد. اکنون شایعه شده است که پادشاه در تلاش است تا کرسی پدرش را در مجلس تضمین کند. قابل درک است که ماده قانون انتخابات که بستگان شاه را از عضویت در مجلس منع می کند، باید [پیش از انتخابات]حذف… “
سفیر انگلیس در پایان این بیانیه، نارضایتی رضاشاه از وضعیت بد آب و هوا و دشواری تماس با اعضای خانواده را مضحک توصیف کرده و افزوده است که از نظر دولت انگلیس، تماس بین ایران دشوارتر می شود. زمین و شطرنج سابق، بهتر است.
واضح است که اگرچه شاه چندین ملاقات خصوصی و غیررسمی با رایدر بولارد داشت، اما نتوانست دیپلمات «سرسخت» انگلیسی را متقاعد کند که به پدر بیمارش اجازه بازگشت به ایران را بدهد. یک پادشاه بازنشسته که حتی می خواست به عنوان یک وکیل عادی به شورا بپیوندد تا به کشور بازگردد. همان مجلسی که نیک در بیست سال گذشته به آن نپرداخته است.
آیا سفیر «خودسر» انگلیس، اما با این اقدام مشمئز کننده، حاکمیت «حاکمیت» ملی ایران را نقض نکرد؟ آیا کشور اشغال شده حق حاکمیت دارد؟ اگر نه پس چرا انتخابات؟
بالاخره در آن زمان در میان برخی از ایرانیان سه گرایش وجود داشت، آنگلوفیلیا، روزوفیلیا و آلمانوفیلیا (به ویژه افسران). احزاب بعداً با انزجار از دخالت روسیه و انگلیس در امور کشور از این گرایش سیاسی-نظامی بیرون آمدند. حمایت ها و حتی ازدواج های درون حزبی که در میان آلمانوفیل های وطن پرست مشاهده می شود، همان دیدگاه مشترک و آرمان ایدئولوژیک را پیش فرض می گیرد که اعضای این جریان را به هم نزدیک و نزدیکتر می کند.
امیدواریم نسل جوان و همچنین نسل قبل (به دلیل انبوه اطلاعات تاریخی!) گاهی دچار «سرگیجه» نشوند و این روند سوم را تشخیص دهند.
منبع: تاریخ ایران